JASIELSKIE WAKACYJNE SPOTKANIA Z PRZEWODNIKIEM – ZAMEK „GOLESZ”

Nieopodal Jasła, nad doliną rzeki Wisłoki, w miejscowości Krajowice, wznoszą się ruiny średniowiecznego zamku. Pozostałości założenia obronnego tworzą dziś jedynie czytelną formę terenu oraz fragmenty bramy wjazdowej, znajdujące się w obrębie rezerwatu przyrody „Golesz”. Wzniesienie, na którym górują relikty zamku usytuowane jest na wysokości 325 m. n.p.m., porośnięte gęstym lasem i otoczone stromymi zboczami.

Historia zamku Golesz sięga XIV wieku, gdy w pierwszych zapiskach pojawia się informacja dotycząca sporu pomiędzy Benedyktynami z Tyńca a podkomorzym sandomierskim Jakubem z rodu Bogoriów. W roku 1319 król Władysław Łokietek na mocy postanowienia, przekazuje zamek wraz z przynależnymi do niego dobrami w ręce opactwa benedyktyńskiego. Zaledwie rok później na skutek porozumienia, Golesz przechodzi we władanie Jakuba Bogorii, który zobowiązuje się do budowy warowni. Jeszcze w XIV lub w początkach XV wieku zarządcą zamku ponownie zostają Benedyktyni z Tyńca, którzy piastują nad nim władzę aż do kresu jego istnienia. W drugiej połowie XV w. budowla uległa znacznym zniszczeniom na skutek najazdu Węgrów na tereny Małopolski. Golesz dzięki staraniom opata Andrzeja Ozgi odbudowano w latach 1477-1487. Rok 1657 przynosi kres istnieniu warowni, która podczas najazdu wojsk siedmiogrodzkich pod dowództwem Jerzego II Rakoczego zostaje zniszczona i stopniowo popada w ruinę.

Zamkiem zainteresowano się ponownie w początkach XIX wieku, gdy francuski przedsiębiorca Achilles Johannot, działający w pobliskich Kołaczycach, założył park rekreacyjny w miejscu dawnego zamczyska. Ze względu na kamienne pozostałości oraz pewnego rodzaju tajemniczość budowli, Golesz przyciągał w 2 poł. XIX w. licznych historyków, historyków sztuki oraz krajoznawców (Maciej Bogusz Stęczyński (1847). Józef Łepkowski, Teofil Żebrawski, historyk i architekt Stanisław Tomkowicz (1899)), w późniejszych latach również archeologów, którzy rozpoczęli tworzenie własnych szkiców oraz wstępnych planów założenia obronnego.

W roku 1957 w miejscu ruin zamku Golesz założono niewielki wykop sondażowy przeprowadzony przez Karpacką Ekspedycję Archeologiczną pod przewodnictwem Andrzeja Żakiego, w którym znaleziono fragmenty ceramiki pochodzące z XIII-XV w. Regularne badania archeologiczne rozpoczęto dopiero w roku 2010, którymi kierował archeolog Antoni Lubelczyk z ramienia Okręgowego Muzeum w Rzeszowie. Przyczynkiem do rozpoczęcia ratowniczych badań archeologicznych była dewastacja stanowiska w roku 2009 dokonana przez nieznanych sprawców.

Zamek wzniesiono na wyodrębnionym, wydłużonym plateau, będącym częścią masywu Pogórza Strzyżowskiego. U stóp wzgórza z trzech stron (południowej, zachodniej oraz północnej) znajduje się głęboka sucha fosa oraz ścieżka, która być może stanowi pozostałość po średniowiecznej drodze dojazdowej prowadzącej na zamek. Całość założenia otaczał zachowany do dziś wał ziemny sięgający 3 m wysokości. W pobliżu ruin warowni widoczne są wielkie kamienne ostańce, które mogły zostać włączone w system obronny zamku.

Podczas 7 sezonów badań rozpoznano zarysy murów tworzące nieregularną romboidalną formę o jednym boku zaokrąglonym. Pozostałości kamiennych ścian oraz fundamentów widoczne są głównie przy prostokątnej bramie znajdującej się od strony południowej, po stronie północnej znajdują się relikty okrągłej baszty. Zarówno baszta, jak również brama połączone były murem obwodowym otaczającym całe wzgórze zamkowe. Na majdanie zamku w założonych wykopach archeologicznych nie odsłonięto pozostałości murowanych budynków mieszkalnych z okresu funkcjonowania obiektu obronnego. W północnej części, przed basztą, uchwycono negatyw spalonego budynku mieszkalnego o przybliżonych wymiarach 8,5×4,5 m, zapewne drewnianego, wypełnionego czerwoną, przepaloną ziemią, z którego wydobyto m.in. liczne fragmenty kafli późnośredniowiecznych z wyobrażeniem św. Jerzego walczącego ze smokiem i ceramiki oraz części okucia drzwi. Ślady po spróchniałym drewnie mogą świadczyć o obecności w miejscu zapadliska, znajdującego się w południowo-zachodniej części dziedzińca, drewnianego budynku lub drewnianych umocnień datowanych przed rokiem 1474. Zewnętrzne ściany bramy wjazdowej zostały zbudowane z regularnych, nieociosanych bloków lokalnego piaskowca. W roku 2016 dodatkowe sondaże doprowadziły do odkrycia dwóch zasypanych pomieszczeń, znajdujących się we wschodnim członie bramy. Odkrycie dostarczyło materiału w postaci późnorenesansowych kafli z kopułką oraz liczne fragmenty z motywem roślinnym. Ponadto natrafiono również na fragmenty ceramicznych dachówek. W wyniku badań archeologicznych pozyskano materiał zabytkowy datowany na okres wczesnego oraz późnego średniowiecza, okres nowożytny oraz nieliczny stosunkowo materiał pradziejowy. Najliczniejszą grupę artefaktów stanowiły kafle oraz fragmenty ceramiki, w mniejszej ilości odkryto również m.in.  gwoździe oraz dachówki. W roku 2015 rozpoczęto program konserwatorsko-rekonstrukcyjny bramy, polegający przede wszystkim na uzupełnianiu największych ubytków i zabezpieczeniu korony poszczególnych części muru. Zrekonstruowano ściany: frontową oraz tylną, uwidaczniając pas przejazdu przez bramę.

Przed bramą wjazdową znajduje się potężny ostaniec, w którym zostały wykute stopnie prowadzące na jego płaski szczyt, w którym wydrążono zagłębienie.

Od północnej strony zamku znajdowała się okrągła, wolnostojąca wieża, która była prawdopodobnie najstarszym założeniem obronnym kompleksu zamkowego, jej budowę można powiązać z przekazem o wzniesieniu warowni murowanej przez Jakuba Bogorię po 1320 roku. Wyniki badań archeologicznych sugerują, że funkcjonowała ona najdłużej do końca XV wieku.

Do najważniejszych elementów założenia zamkowego, odsłoniętych podczas wszystkich sezonów badawczych należą:

brama wjazdowa o wymiarach 12×10 m (zachowana korona murów 1,5-3,5 m wysokości) wraz z dwoma pomieszczeniami;

okrągła baszta o średnicy 6 m, grubości murów 2 m, z wejściem od strony dziedzińca, wpisująca się od północy w linię muru kurtynowego (obwodowego);

przebieg murów kurtynowych o szerokości od 1,5 – 1,8 m, opasujących wzgórze zamkowe.

Najstarszą murowaną częścią zamku Golesz była wolnostojąca wieża, której relikty odkryto na północnym niewielkim wzniesieniu. Grubość zachowanej części murów fundamentowych wieży wynosi 4 m, a jej średnica 10,5 m.

Część gruzów odkrytych na wzgórzu zamkowym związanych jest z pozyskiwaniem materiałów budowlanych służących do odbudowy zburzonego Jasła.

Pozostałości zamczyska ze względu na piękną scenerię rezerwatu „Golesz” stanowią doskonałą atrakcję turystyczną.