Jedna z wielu hipotez łączy tradycję wycinanki polskiej z wycinanką żydowską. Wycinanka ta miała charakter rytualny i najczęściej zawieszano ją w oknach domów w czasie Zielonych Świąt. Ślady wycinanki Żydowskiej sięgają XIII wieku. Istnieje legenda mówiąca o rabinie, któremu zamarzł atrament w czasie przepisywania Tory, zaczął więc wycinać litery i taki jest według podań początek tej sztuki.
Ślady wycinanki żydowskiej można odnaleźć jeszcze w czasie dwudziestolecia międzywojennego ale podobnie jak wycinanka ludowa spod wiejskich strzech, zaczęła zanikać na początku XX wieku. Jej reaktywacja nastąpiła po II wojnie światowej, jej enklawą stał się Izrael i USA. Trzecim miejscem jest Kraków, gdzie obecnie kultywuje się jej tradycję i rozpowszechnia podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej.
Natomiast geneza polskiej, w sensie chłopskiej wycinanki ludowej, kojarzona jest z pojawieniem się latach 50. XIX w. papieru glansowanego, czyli gładkiego i świecącego, kolorowego papieru dobrej jakości. Wycinano z niego pojedyncze motywy roślinne, bądź zwierzęce, które naklejano je na ściany izb, piece, drzwiczki mebli, czy belki stropowe chałup. Szczególnie piękne tradycje wykształciły się w Łowiczu i na Kurpiach.
Pierwsze odnotowane źródła dotyczące wycinanki ludowej, pochodzą z okolic Warszawy z przełomu XIX i XX w.
Wiadomo, że obie te tradycje: wycinanka żydowska i polska miały ze sobą styczność, stąd też przypuszczenia, że były dla siebie wzajemną inspiracją. Szczególnie na Podkarpaciu przed wojną ze względu na spory procent społeczności Żydowskiej w Jaśle, tradycje te mogły na siebie oddziaływać. W obu przypadkach wspólny mianownik upatruje się w dążeniach do precyzji i uzyskiwania symetrii wycinanych elementów.
Wycinanka z papieru była powszechną formą wystroju wiejskiej izby. Osiągano ją poprzez cięcie wielokrotnie złożonego papieru. Często dążono do wycięcia symetrycznych ornamentów, biegnących do jednego punktu wzdłuż kilku schodzących się osi. Tradycyjnie, wycinankę cięto bezpośrednio bez uprzedniego rysowania wzoru, nożycami do strzyżenia owiec. Nożyce trzymano za ostrza, wykorzystując energię sprężynującego mechanizmu.
W tradycji Polskiej tworzenie wycinanek było domeną kobiet. Stąd w połowie XIX w. ażurowe wycinanki zdobiły okna wiejskich domów a także półki kuchennych kredensów.
Na Podkarpaciu, znane były wspomniane skromne papierowe elementy na co dzień zdobiące okna i regały, które odświeżano na święta. Oczywiście najatrakcyjniejsze ozdoby bazowały na głęboko osadzonym w kulturze symbolu – czasu przesileń i zmian. Można więc stwierdzić, że podobnie jak w przypadku wycinanki żydowskiej /Zielone Święta/, był to rodzaj plastyki obrzędowej wykonywanej w ściśle określonym czasie świąt wielkanocnych i bożonarodzeniowych.
Niestety ciężka historia czasu obu wojen, przyczyniła się do zaniechania wszelkich tradycji zdobniczych w Polsce.
Dopiero po wojnie wspomniane ażury i drobne elementy o rozbudowanej formie i treści, zaczęto naklejać na szary papier, tworząc rodzaj papierowej makatki.
Zainteresowanie wycinanką odżyło w całym kraju, w tym w Jaśle, w czasie cepeliowej mody na ludowość w latach 60. i 70., gdzie papierowa wycinanka ażurowa i wycinanka – naklejanka nanoszone na grubszy papier, stały się inspiracją dla rękodzielników. Czego potwierdzeniem jest zbiór wycinanek zgromadzonych w MRJ z tych właśnie lat.
Najpopularniejszym motywem wycinanek w Polsce oraz na świecie jest uniwersalny motyw drzewa, krzewu i bukietu kwiatów. Ich symbolika odnosi się do drzewa życia, łączącego ziemię z niebem, stanowiącego AXIS MUNDI.
Szczególnie wiosną w czasie Wielkanocy eksponowano motywy kwiatowe, roślinne i zwierzęce /kogut/ oraz klepsydrowe krągłe sylwety kobiet /lalka/ – symbolizujące urodzaj, płodność, matkę ziemię i niezwykłą moc kreacyjną.
W przypadku Świąt Bożonarodzeniowych i okresu zimowego powszechnie znanym motywem jest choinka a więc także symbol owej osi, wiecznie żywego drzewa, odnoszącego się symbolicznie do nieśmiertelności, życia wiecznego. Motywami świątecznymi są różnorodne rozety przywodzące na myśl płatki śniegu, gwiazdę betlejemską, a także wzory kojarzone ze zwierzętami aktywnymi zimową porą. Czego przykładem jest sylwetka jelenia, kojarzona w tradycji ludowej z postacią Jezusa. Treści wycinanek wypełniały także motywy ludowe, jak kulig czy kolędowanie. Natomiast w czasach współczesnych najczęstszą inspiracją stała się symbolika Bożego Narodzenia: szopki, trzej królowie, pastuszkowie itd. Powszechną ozdobą bożonarodzeniową na Podkarpaciu były tzw. pawie oczka na bazie okrągłej, kolorowej wycinanki oraz światy z opłatka /białego, kolorowego/ i ażurowe gwiazdy.
Obecnie wycinanka w bardzo zróżnicowanej formie przeżywa swój renesans. Wykorzystuje się ją na laurkach, zaproszeniach i kartach pocztowych. W swoich początkach była niejako poprzedniczką firan, obecnie powróciła na okna Polskich domów w charakterze substytutu, jakim są tradycyjne – ludowe motywy wycinanek – nadrukowywane na zasłony. Podobnie jest z obrusami, serwetami, pościelą. Tradycyjne wzory wycinanek coraz częściej wykorzystywane są w zdobnictwie porcelany, tapet i mebli a nawet ubrań, zasilając świat mody etno – folk.
Jednakże to nadal przemysłowy substytut, stąd pomysł na konkurs, który ma być powrotem do tego co autentyczne i rodzime.
I choć Podkarpacie nie było enklawą „wycinanki rozwiniętej i bogatej”, to za pomocą tej techniki, można promować autentyczne, rodzime wzory i kształty a także motywy, charakterystyczne wyłącznie dla POGÓRZA i jego tożsamości.
Dlatego też, zachęcamy do uczestnictwa w konkursie i wykonania jednej z tradycyjnych wycinanek:
- Wycinanka ażurowa, płaska wykonana z jednego kawałka papieru, najczęściej nanoszona była na grubszą papierową, kontrastową podstawę. DROBNE ELEMENTY WYCINAMY I ODRZUCAMY – MOTYWEM PRZEWODNIM JEST UZYSKANY AŻUR.
- Wycinanka ażurowa przestrzenna, w formie papierowej ażurowej zawieszki, ozdoby świątecznej, najczęściej w kształcie gwiazdy. Spotykano także wycinanki ażurowe przestrzenne z opłatka, skonstruowane podobnie jak powszechnie znane na Podkarpaciu światy białe i kolorowe.
- Wycinanka – naklejanka, powstawała z powycinanych drobnych elementów papierowych, które naklejane były symetrycznie na kontrastowe tło z papieru. MOTYWEM PRZEWODNIM JEST KOMPOZYCJA WYKLEJANA Z DROBNYCH ELEMENTÓW PAPIEROWYCH, na grubszy papier.
- Wycinanka słomiana, nieco młodsza, szczególnie popularna w latach 70. i 80. Inspirowana dawną sztuką ludową, bazująca na wiejskich motywach. Wykonywana była techniką symetrycznego nakładania, naklejania wcześniej wyciętych drobnych elementów ze słomy, na kontrastowe tło z czarnego jedwabiu, atłasu itd.
Wszystkich chętnych serdecznie zapraszamy do udziału w konkursie.
Prace konkursowe wraz z formularzem zgłoszenia należy dostarczyć do dnia 16 grudnia 2021 roku.
Dnia 17 grudnia planowane jest rozstrzygnięcie wraz z wręczeniem nagród.
Przed przystąpieniem do pracy bardzo prosimy o zapoznanie się z regulaminem konkursu i klauzulą informacyjną RODO.
Wszystkie niezbędne informacje i dokumenty dostępne są poniżej i w poprzednim artykule dotyczącym KONKURSU.
