To pytanie, zadawane przez historyków już od początku XX w., mimo badań poświęconych temu zagadnieniu jest nadal aktualne. Jest to sprawa o tyle ciekawa, gdyż wyjaśnienie jej mogłoby zamknąć pewną część niewyjaśnionej do dzisiaj symboliki Jasła. Wizerunek godła (czyli elementów znajdujących się na tarczy herbowej) Jasła nie jest współczesnym wymysłem, ale jego geneza sięga jeszcze okresu średniowiecza. Wizerunek monogramu ukoronowanego otwartą, trójsterczynową koroną pojawia się na pieczęciach miejskich w XV i XVI w. i właśnie na podstawie tych odcisków pieczętnych historycy powzięli próbę wyjaśnienia znaczenia ukoronowanych liter.
Za sztandarowy uznaje się artykuł Włodzimierza Budki, opublikowany w monografii Studia z dziejów Jasła i regionu jasielskiego. Autor postanowił przyjrzeć się w nim dotychczasowym ustaleniom traktującym o najstarszym odkrytym (jak na owe czasy) wizerunku pieczęci miejskiej Jasła, używanej w latach 1532 – 1565. Ma ona średnicę ok. 22 i w swoim polu przedstawia monogram składający się z liter gotyckich nad którymi znajduje się korona, oraz dwie luźne, renesansowe litery I oraz S, zastępujące legendę napieczętną, a oznaczające nazwę miasta (litera I) oraz łacińskie słowo sigillum, oznaczające pieczęć (litera S) Na podstawie oględzin pieczęci ustalił on, że jej cechy charakterystyczne wskazują na powstanie jej w I poł. XVI w. lub też na przełom XV i XVI w., a sam tłok pieczętny mógł zostać uwspółcześniony przez dodanie wymienionych wyżej renesansowych liter. Okres w którym W. Budka umieścił powstanie pieczęci przypada w ówczesnym Królestwie Polskim na cza panowania Jana Olbrachta i Aleksandra, królów z dynastii Jagiellonów. To właśnie postaciami tych monarchów autor stara się wyjaśnić znaczenie gotyckiego monogramu. Już w badaniach Wiktora Wittyga czy Adama Chmiela monogram ten odczytywany był jako litery AR, jednak bez szerszego wyjaśnienia, co miałyby te litery oznaczać. Na podstawie tych twierdzeń profesorowie Marian Gumowski oraz Józef Garbacik wysnuli teorie, mówiące, że litery AR można wyjaśnić postaciami małżonek królewskich: Aldony, żony Kazimierza Wielkiego (Aldona Regina) lub Anny Cylejskiej, małżonki Władysława Jagiełły (Anna Regina). Ustalenia te jednak trudno wytłumaczyć, że względy na brak wizerunków monogramów, jakie miałyby używać królowe, brak związków powyższych małżonek królewskich z Jasłem oraz coś co przesądza o odrzuceniu przynajmniej postaci Aldony, czyli data jej śmierci (1339 r.), która jest wcześniejsza niż data nadania prawa miejskiego Jasłu.
Włodzimierz Budka odrzucił tezy o małżonkach królewskich na rzecz królów z dynastii jagiellońskiej. Również w samym monogramie nie widział tylko liter AR, lecz IAR. Tak więc jego argumentacja skupiła się wokół Jana Olbrachta (Ioannes Albertus Rex) i Aleksandra (Alexander Rex), a korona znajdująca się nad literami miała potwierdzać królewskie pochodzenie monogramu. W. Budka jednak uznał, że Jan Olbracht jest lepszym wyjaśnieniem genezy monogramu, ze względu na przywileje jakie nadał Jasłu w 1497 r. Te ustalenia Włodzimierza Budki przetrwały do dnia dzisiejszego. Czy jednak one są poprawne? Odkrycie przez profesora Stanisława Srokę dwóch pieczęci miejskich Jasła w archiwum w Bardejowie, znajdujących się na dokumentach z 1482 r. i 1487 r., (a więc okresu panowania Kazimierza IV Jagiellończyka, ojca Jana Olbrachta i Aleksandra) pokazują, że również W. Budka się mylił.
Z dokumentu datowanego na 1482 r. pochodzi odcisk pieczęci sądu ławniczego Jasła, które przedstawia lilię (o tej pieczęci wspomina również Marian Gumowski w swojej książce Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku, lecz jej odcisk odnalazł na dokumencie z 1635 r.). Wynikałoby na dzień dzisiejszy, że to właśnie ten odcisk jest najstarszym znanym egzemplarzem pieczęci Jasła. Druga pieczęć z archiwum w Bardejovie występuje na dokumencie z 1487 r. Ten egzemplarz jest o tyle ważny, że podważa ustalenia W. Budki co do osoby którą symbolizuje monogram. Pieczęć ta przedstawia w swoim godle gotyckie litery, odczytywane przez S. Srokę jako AR, znajdujące się pod otwartą koroną. Możliwe, że jest to egzemplarz używany w XVI w. (opisywany przez W. Budkę jako najstarsza pieczęć), różni się on jednak od XVI – wiecznego odcisku brakiem luźnych, renesansowych liter I oraz S znajdującej się po bokach korony. W swoich badaniach W. Budka stwierdził, że owe sygle (litery) zostały dodane w późniejszym czasie, niejako unowocześniając tok pieczętny. Przychylając się do tego stanowiska, oraz biorąc pod uwagę fakt, że pieczęć z bardejowskiego archiwum, z dokumentu z 1487 r. również nie posiada legendy napieczetnej, można uznać, że jest to odcisk pochodzący z tego samego tłoka, do którego w późniejszych latach dodano renesansowe litery. Oznaczałoby to wtedy, że pieczęć uznawana przez Budkę za najstarszą, datowana na początek XVI w. lub przełom XV i XVI w. pochodzi z okresu jeszcze wcześniejszego, czyli przynajmniej z drugiej połowy XV w. Przesunięcie datacji na okres wcześniejszy powoduje, że teza o pochodzeniu monogramu od osoby Jana Olbrachta (czy nawet późniejszego Aleksandra) jest błędna. Tym samym pojawiają się wątpliwości czy monogram należy odczytywać jako litery IAR lub AR czy IAK lub AK (litera odczytywana w pieczęci rady miejskiej jako R wykazuje podobieństwo do litery K występującej w monogramie Kazimierza Wielkiego przedstawiającym ukoronowaną literę K).
Z biegiem lat sama forma monogramu zmieniała się w zależności od panującego władcy (wg. Henryka Seroki), co świadczy o stałości miejskiej symboliki. Przykładem tego może być pieczęć datowana na XVII w., która przedstawia monogram składający się już z liter I oraz R, który w rozwinięciu oznaczać może Ioannes Rex, odwołujący się do Jana II Kazimierza lub Jana III Sobieskiego. Ciekawym faktem jest dodanie lilii, o której symbolika miejska zdaje się zapomniała, a która w powyższej pieczęci została umieszczona w koronie. H. Seroka opisuje jeszcze jedną pieczęć, używaną w XVIII w. w której do monogramu składającego się z liter IR dodano literę C, prawdopodobnie odwołując się do osoby Jana Kazimierza.
W okresie zaborów Jasłu został nadany nowy herb. Jego wizerunek znamy z przekazu Włodzimierza Budki. Przedstawiał on “…bramę barwy niebieskiej bez wierzei, a nad nią w pasie złotym czarnego dwugłowego orła…” Herb ten pozostawał w użyciu aż do 1926 r., kiedy to władze miejskie zwróciły się do Adama Chmiela z Archiwum Akt Dawnych w Krakowie o zaprojektowanie nowych symboli miejskich. Zaprojektował on wizerunek pieczęci, posiadającej szrafowanie, której godło wyobrażało gotycki monogram AR barwy srebrnej ukoronowany koroną o trzech sterczynach umieszczony w czerwonym polu. Jak wzmiankuje W. Budka, pieczęć ta pozostawała w użyciu do II wojny światowej.
Inna sprawa miała się z herbem miejskim, który od 1930 r. musiał uzyskać pozytywne zatwierdzenie przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Projekt A. Chmiela został odrzucony z adnotacją, że miasto powinno wrócić do symboliki, którą posługiwało się przez okresem zaborów. Zaprojektowano więc herb który przedstawiał w tarczy barwy czerwonej złote litery IR z takąż koroną i zieloną lilią, identyczny jak godło pojawiające się na pieczęci z XVII w. Herb ten jednak nie został prawnie unormowany, ze względu na wybuch II wojny światowej.
Po II wojnie światowej, dopiero w latach 60 pojawiły się powrotem wizerunki herbu miejskiego. Ukazało się wtedy dzieło M. Gumowskiego Herby miast polskich, w którym pojawia się wizerunek herbu Jasła nawiązujący do XVI-wiecznej pieczęci miejskiej. Gumowski godłu, to jest monogramowi jak i koronie nadał barwę złotą, zaś polu tarczy herbowej nadał barwę niebieską. Podobny wizerunek został umieszczony w dwu tomowym dziele Miasta polskie w tysiącleciu, z tą różnicą, że tam pole tarczy posiada barwę czerwoną. Są to jedyne wizerunki herbu Jasła z okresu PRL. Ustawa z dnia 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach, w art. 3 ptk. 1 zezwoliła Radom Miejskim na uchwalenie właściwego herbu miejskiego, jednak w przypadku Jasła brak jest właściwej dokumentacji dotyczącej sprawy symboliki miejskiej. Sprawa herbu i innych symboli miejskich powróciła dopiero w 2004 r. podczas uchwalania Statutu Gminy Miejskiej Jasła. W tekście statutu zawarto wzmiankę: Herbem Miasta zgodnie z tradycją jest “złoty monogram JAR, nad nim złota korona trójlistna na czerwonym polu tarczy gotyckiej”.
Autor: Patryk Niemiec
