Boże Narodzenie to pierwsze i najbardziej radosne święto w chrześcijańskim kalendarzu liturgicznym. Okres Bożego Narodzenia trwa od 25 grudnia do 6 stycznia, czyli święta Trzech Króli. Staropolska nazwa tych świąt to Gody (Święta Godne). Nazwa ta w polskim języku literackim używana była do XVIII wieku.
Święta Bożego Narodzenia poprzedza Adwent (od łac. Adventus = przyjście), okres czterech tygodni (właściwie 4 niedziel) przed Bożym Narodzeniem, czyli 25 grudnia. Okres ten jest przygotowaniem do spotkania z nowo narodzonym Chrystusem, co w tradycji ludowej wiąże się z wieloma praktykami i zwyczajami, których korzenie sięgają czasów przedchrześcijańskich oraz tradycji grecko-rzymskiej. Zwyczaje te oraz praktyki dotyczą sfery agrarnej. Mają na celu zapewnić ciągłość wegetacji zbóż i drzew owocowych, pomyślność w gospodarstwach wiejskichi rodzinach w roku przyszłym. Okres Bożego Narodzenia w tradycji ludowej zawsze oznaczał zakończenie roku wegetacyjnego w przyrodzie, okres spoczynku jakim była dla przyrody i gospodarstwa zima oraz oczekiwanie na wiosnę i przyszły rok, który zawsze by pewną niewiadomą. Do chrześcijańskiego kalendarza liturgicznego święto Bożego Narodzenia włączone zostało w 354 roku. Po raz pierwszy obchodzono je w Rzymie. Tradycje ludowe związane z Bożym Narodzeniem nie są jednorodne. Ich główną, zasadniczą i dominującą warstwę stanowią tradycje chrześcijańskie, które kształtowały się przez ponad 1700 lat, począwszy od 313 roku, w którym to cesarz rzymski Konstantym, wydając edykt mediolański wprowadził swobody religijne w Cesarstwie Rzymskim i pozwolił chrześcijanom na jawne wyznawanie swojej religii. Drugą warstwę stanowią tradycje przedchrześcijańskie (pogańskie),które jeszcze obecnie są czytelne w praktykach magicznych, wróżbach i zabawach ludowych, które dotrwały do naszych czasów. Trzecią warstwę stanowi tradycja grecko-rzymska, która miała wielki wpływ na obchody tego święta, szczególnie w pierwszych wiekach, gdy chrześcijaństwo dopiero się formowało. Nawet obecnie w obrzędach i tradycjach bożonarodzeniowych dostrzegamy elementy rzymskich Saturnaliów, Kolend i Votów, czyli świąt związanych z końcem rzymskiego roku kalendarzowego.
Święto Bożego Narodzenia poprzedza Wigilia (w języku staropolskim – wilja), która jest dniem szczególnych przygotowań do obchodów tego święta. W tym dniu w tradycji polskiej obowiązuje ścisły post, a wieczorem w domach przygotowywana jest wieczerza wigilijna podczas której spożywa się specjalne, postne potrawy jak: czerwony barszcz z uszkami nadziewanymi grzybami, kapustę z grzybami, kaszę z fasolą, kluski z makiem, groch, różnego rodzaju pierogi, pieczonego karpia i inne. Napój wigilijny przygotowuje się z suszu owocowego, którego główną część stanowią suszone jabłka i śliwki. Przed wieczerzą wigilijną ma miejsce łamanie się opłatkiem i wzajemne składanie sobie życzeń świątecznych. W dzień Wigilii w domach ubiera się choinki, co jest zajęciem głównie kobiet i dziewcząt. Choinki stanowią obecnie jeden z głównych symboli świąt Bożego Narodzenia. Są to zazwyczaj ścięte drzewka jodeł lub świerków, ustawione na specjalnych stojakach, ozdobione słodyczami, szklanymi bombkami, łańcuchami i innymi ozdobami. Mają elektryczne oświetlenie. Choinki współczesne znane są w Polsce dopiero od początku XIX wieku, czyli od nieco ponad 200 lat. Zwyczaj ten przyszedł do naszego kraju z Niemiec, prawdopodobnie z Alzacji. Pierwsze choinki pojawiły się w dworach szlacheckich i domach mieszczańskich, a dopiero później trafiły na wieś. Pierwsze wiejskie choinki ozdabiane były jabłkami, orzechami, ciastkami, ozdobami ze słomy i bibuły. Oświetlały je woskowe lub parafinowe świeczki. Szklane bombki pojawiły się na nich ponad 100 lat później. W tradycji ludowej znacznie wcześniej znana była inna forma współczesnej choinki, tzw. podłaźniczka. Była to świerkowa lub jodłowa gałązka (lub ścięty wierzchołek z tych drzew)zawieszona u sufitu izby wiejskiej. Zazwyczaj ozdobiona była orzechami, jabłkami i ozdobami wykonanymi ze słomy, bibuły oraz opłatków. Taka podłaźniczka symbolizowała „drzewko obfitości” jakim była późniejsza choinka. Kolejnym symbolem świąt Bożego Narodzenia jest Szopka. Zwyczaj urządzania szopek zapoczątkowali w XII wieku franciszkanie, w kościołach we Włoszech. Polskie szopki miały zazwyczaj formę domków, w których znajdowały się figurki Świętej Rodziny, pasterze z owcami oraz Trzej Królowie. W różnych okresach historycznych szopki wzbogacano figurkami bohaterów narodowych, a w ostatnich latach także figurką św. Jana Pawła II. Z szopką wiąże się zwyczaj kolędowania, który obejmuje okres od Bożego Narodzenia do Trzech Króli. W tym czasie grupy kolędników odwiedzały z szopką domy, śpiewając kolędy i pastorałki, składając także życzenia świąteczne. Najpopularniejszym zwyczajem, który przetrwał do naszych czasów jest chodzenie z gwiazdą po kolędzie. Kolędnicy odwiedzają poszczególne domy śpiewając kolędy i otrzymując w zamian poczęstunek oraz drobne pieniądze. Panuje powszechne przekonanie, że przyjęcie w domu kolędników zapewni szczęście i pomyślność w Nowym Roku. W regionie Pogórza do dzisiaj zachował się zwyczaj odwiedzania wiejskich domów przez kolędników nazywanych drabami. Odwiedzają oni domy wcześnie rano w dzień Nowego Roku. Kolędnicy ci mają na głowach wysokie czapki wykonane ze słomy a także ubrania okręcone słomą. W czasie świątecznych odwiedzin składają domownikom noworoczne życzenia, wygłaszają humorystyczne wierszowane teksty i wprowadzają do domów nastrój wesołej zabawy. Kiedyś bardzo popularne było chodzenie po kolędzie z Herodem lub kobyłką. Kolędnicy z tych grup tworzyli rodzaj spektakli teatralnych, podczas których opowiadali historię związaną z narodzinami Jezusa Chrystusa, rzezią niewiniątek zarządzoną przez króla Heroda a następnie śmiercią tego króla. Niekiedy w takich grupach kolędniczych pojawiała się „kobyłka” czyli konik, który wyglądem przypominał krakowskiego Lajkonika.
Okres Bożego Narodzenia kończy się w dniu 2 lutego, czyli w dzień Matki Boskiej Gromnicznej. W przeddzień tego święta rozbiera się choinki. To święto zapoczątkowuje nowy okres w chrześcijańskim kalendarzu liturgicznym i obrzędy ludowe związane z nadejściem wiosny.
Opr. Alfred Sepioł
